सोशल मीडियावर सातत्याने विविध विषयांवर लिहीत राहणे, ही सोपी गोष्ट नाही. त्यातही लिहिणारी स्त्री असेल, तर तिच्या व्यक्त होण्यावर विविध प्रकारच्या कमेंट्स येऊ शकतात किंवा लिखाणावर झालेली जहरी टीकाही सहन करावी लागू शकते.
- नेहा लिमये
(पूर्वप्रसिद्धी :- महाराष्ट्र टाइम्स - मैफल पुरवणी - १३ एप्रिल २०१८)
https://maharashtratimes.indiatimes.com/lifestyle-news/relationships/the-thing-to-write-online/articleshow/63739217.cms
दोन वर्षांपूर्वी मी माझी कथा एका फेसबुक ब्लॉगला पाठवली होती. ती पाठवताना मी लिहू शकले, एवढेच डोक्यात होते. ती कितपत पोहोचेल याचा विचारही मनाला शिवला नव्हता. ज्यांना पाठवली, त्यांनी त्या कथेवर एक शॉर्टफिल्म बनवून त्यांच्या यूट्यूब चॅनेलवर प्रसिद्ध केली आणि त्यानंतर मित्र -मैत्रिणींपासून कित्येक अनोळखी व्यक्तींचे मेसेज, कंमेंट्स आल्या. एक दिवस व्हाट्सअॅपवर मला ओळखीतल्या सिनिअर व्यक्तीने मेसेज पाठवला. त्यांच्या मित्राच्या आईने (वय ८०) अमेरिकेत हा व्हिडिओ पहिला आणि 'मला ही कथा माझीच वाटते,' असे कळवले होते, म्हणून त्यांनी माझे कौतुक केले. ही प्रतिक्रिया माझ्यासाठी खूप बोलकी होती; कारण त्या दिवशी मला सोशल मीडिया किती प्रभावी माध्यम आहे आणि ते एका झटक्यात किती दूरवर पोहोचू शकते, हे फार प्रकर्षाने जाणवले.
'ती सारखीच पोस्ट टाकत असते, एवढा वेळ कसा मिळतो देव जाणे,' 'कसे सुचते हो तुम्हाला लिहायला? वेळ कधी काढता एवढा?' 'मला आवडते ती लिहिते ते. बोल्ड असले, तरी खरे तेच लिहिते,' सोशल मीडियावरील लेखनावरच्या या प्रातिनिधिक प्रतिक्रिया. एक स्त्री म्हणून मी विचार करू लागले, की आम्हा स्त्रियांना व्यक्त होण्यासाठी सोशल मीडियाचा मोह का पडत असेल?
पूर्वीच्या काळात बायका दुपारच्या वेळी एकमेकींशी गप्पा मारत किंवा भिशी, हळदी-कुंकू वगैरे कार्यक्रमात एकमेकींची विचारपूस करत. अगदी आतले, मनातले दुखले-खुपले लिहायला खासगी डायरी कामी येत असे. त्यानंतर ऑर्कुट, जीटॉक मेसेंजर आणि नंतर फेसबुक, ट्विटर, इंस्टाग्राम, ब्लॉग, ई-बुक्स यांनी जसजसा स्त्रियांच्या जीवनात चंचुप्रवेश केला, तसतसा हा व्यक्त होण्याचा वेग आणि त्याची गरज यांचा आवाका वाढताना दिसू लागला. यापैकी किमान एकही माध्यम न वापरणारी स्त्री आताशा विरळाच, एवढी ही माध्यमे स्त्रीजीवनाचा अविभाज्य भाग झालेली आहेत. यामागचे साधे आणि सोपे कारण म्हणजे नोकरी, व्यवसाय, घरकाम सांभाळून आपापल्या सोयीने येथे व्यक्त होता येते. प्रवास करताना, ऑफिसमध्ये, सार्वजनिक ठिकाणी, कुटुंबाबरोबर असताना, कधीही, कोठेही हे माध्यम सहज हाताशी उपलब्ध असते. लिखाणाला साहित्यिक मूल्य असलेच पाहिजे, हे प्रमेय येथे सहज बाजूला पडते. एका ओळीची पोस्ट ते दोन ओळी, चारोळी, हायकू, ५०० शब्दांची ब्लॉगपोस्ट, दीर्घ मुक्तछंद, फोटो पोस्ट, लघुकथा, दीर्घकथा एवढी 'अभिव्यक्ती स्पेस' ही माध्यमे सहज उपलब्ध करून देतात. परदेशात गेल्यावर विखुरलेले नातेवाईक, मित्रमंडळी यांच्याशी परत जोडण्याचे काम ही माध्यमे स्त्रीसाठी बजावतात, तसेच लिहायला लागल्यानंतर आपल्या विषयाशी जोडून घेणारे समविचारी, सहवेदना, सहसंवेदना असलेले सुहृद तिला येथे मिळतात.
स्त्रियांच्या व्यक्त होण्यामागे हे एवढेच कारण नाही. मुळात बोलणे, विचारणे, बारीसारीक तपशील नोंदवणे, त्यावर प्रतिक्रिया हवी असणे ही स्त्रीची मूलभूत गरज. या व्यक्त होण्यात कधी स्वतःवर, तर कधी दुसऱ्यांवर झालेल्या अन्यायाविरुद्धची चीड, घुसमट असू शकते. कधी स्वतःमधली कलात्मकता अभिव्यक्त करण्याची आंतरिक ऊर्मी असू शकते. जाता जाता आपले ज्ञान इतरांना वाटण्याची सहज वृत्ती असू शकते किंवा वाचकांचे/स्वतःचे निव्वळ मनोरंजन करणे, एवढेच साध्य असू शकते. स्वतःच्या खासगी आयुष्याबद्दल बोलणे पूर्वीच्या काळी स्त्रियांसाठी वर्ज्य होते; अजूनही आहे. त्यावर लिहिणे खूप लांबची गोष्ट झाली. आता ओपन प्लॅटफॉर्ममुळे पोस्ट टाकून किंवा ट्विट करून सरळ किंवा आडमार्गाने लोकांना खासगी आयुष्याशी जोडून घेणे सहज शक्य झाले आहे. वेळप्रसंगी फेक अकाउंट उघडून, आपली ओळख जाहीर न करता संवाद साधणे, हेदेखील या माध्यमांमुळे शक्य झाले आहे. आपल्या दुःखावर या मार्गाने अलगद फुंकर बसणे किंवा लाइक्स, कंमेंट्स, शेयर्स यांतून ऊर्जा आणि प्रेरणा मिळणे, हे दोन्ही घटक स्त्रियांना समाज माध्यमांवर सातत्याने लिहिते ठेवतात.
शेवटी कोणतेही लेखन हे अनुभवातूनच जन्म घेते. स्त्रियांचे लिखाण तरी याला अपवाद कसे असेल? स्त्रियांच्या अनुभवविश्वातूनच लेखनासाठीचा कच्चा माल मिळतो, तरीही स्त्रियांच्या येथील लेखनाबाबत खूप गैरसमज आहेत. मला माझ्या एका मित्राने विचारले होते, 'तुम्ही बायका रोमँटिक कविता, गझल किंवा मग अन्याय, अत्याचार यावरच का लिहिता नेहमी? तेही लिहा; पण वेगळे विषयसुद्धा हाताळा ना.' मी तेव्हा इरेला पेटून त्याला तासभर फेसबुकवर फिरवून आणले. विविध पोस्ट्स दाखवल्या, तेव्हा त्याचे समाधान झाले. त्याचा गैरसमज दूर झाला. स्त्रिया करत असलेल्या विपुल लेखनाची आणि त्यामागच्या ऊर्मीची ही काही उदाहरणे,
वेट लॉस (आधी/नंतर), बॉयफ्रेंड/नवऱ्याबरोबर फीलिंग वंडरफुल, सॉफ्ट फ्लर्टिंग, पार्टी फोटो, चेक इन (हॉटेल/विमानप्रवास), मुलांचे स्पर्धा परीक्षा किंवा क्रीडा क्षेत्रातले यश, श्रद्धांजली/ वाढदिवस/ सकाळ-रात्रीच्या शुभेच्छा, विशिष्ट उद्दिष्ट डोळ्यांसमोर ठेवून केलेले लेखन, पुस्तकाचे मार्केटिंग, लेखनाचे ब्रँडिंग, उद्योग-व्यवसायाचे प्रमोशन, समाजजागृती, सामाजिक संस्थांचे काम, आर्थिक मदत गोळा करणे, करिअर मार्गदर्शन, मानसोपचार-हीलिंग, इव्हेंट कव्हर करण्यासाठी निमंत्रण पत्रिकेसारखा वापर करणे इत्यादी. अनुभव किंवा ज्ञानाचा उपयोग करून देण्यासाठी केलेल्या लेखनामध्ये आयुर्वेद, पर्यावरण, कला, राजकारण, नाट्य/चित्रपट/कला समीक्षा, गुन्हेगारी, फॅशन, व्यायाम, आहार व पाककृती, आध्यात्म, आरोग्यविषयक. कविता, गझल, ललित, लघुकथा, लघुत्तम कथा, दीर्घ कथा, कादंबरी, विचारधन, वृत्तपत्रात छापून आलेले स्वलेखन, वगैरे साहित्यिक लेखनही असते.
सध्या मुक्त लेखनाचा ट्रेंड गाजतो आहे. यामध्ये स्वयंपाकघरातील ओट्यापासून ते कॉर्पोरेट किंवा नाट्य-चित्रपट व्यवसायातल्या संघर्षापर्यंत, मुलांच्या शाळांपासून ते स्त्रियांच्या लैंगिक गरजांबद्दल अथवा शोषणाबद्दल / त्याविरुद्ध आवाज उठवणारे, दुर्लक्षित किंवा पुरुषांची मक्तेदारी असलेल्या कार्यक्षेत्रात काम करणाऱ्या स्त्रियांची ओळख करून देणारे, असे आयुष्याच्या सगळ्या अंगांना स्पर्श करणारे लेखन. मुळात बाई लिहिते आणि बाई बोल्ड विषयांवर लिहितेस अशा विधानांना या स्त्रिया पद्धतशीरपणे खोडून काढतात. मुख्य म्हणजे अशा लिखाणावरच्या स्त्रियांच्या प्रतिक्रिया तितक्याच वाचनीय असतात आणि त्या स्वतंत्रपणे पोस्टचा विषय होऊ शकतात. एकमेकींपासून प्रेरणा घेत स्त्रियांचे येथील लिखाण दिवसेंदिवस जास्त मोकळे, थेट होताना दिसते. ही माध्यमे क्षणात लोकप्रियता मिळवून देणारी असली आणि त्यांची व्याप्ती कल्पनेच्या पलीकडली असली, तरी नाण्याची दुसरी बाजूही लक्षात घ्यायला हवी.
१. विषयाला बंधन नसले, तरी त्या विषयावरून लेखिकेला जोखणे आणि तिच्यावर वैयक्तिक स्वरूपाचे आरोप करणे किंवा तिला नकोशा प्रतिक्रियांचा सामना करावा लागणे. तिने लैंगिकता किंवा त्यासंबंधित विषयावर किंवा धर्मावर लिहिले असल्यास हा प्रकार सर्रास आढळतो. यात आरोप करताना अतिशय शिवराळ भाषा वापरली जाते. याची मानसिक तयारी / खंबीरपणा नसेल, तर बरेचदा पोस्ट मागे घेणे, डिलिट करणे, जाहीर माफी मागणे हे प्रकार घडू शकतात.
२. लिहिलेले वाचकापर्यंत पोचल्यानंतर मिळणाऱ्या लाइक्स, कंमेंट्स, शेयर्स यामध्ये गुंतल्यास अहंकार वाढतो किंवा नैराश्य तरी येते. त्या कंमेंट्समधून वाचकाशी निर्माण होणारे बंध एका मर्यादेपर्यंत ठेवणे आणि त्यात गरजेपेक्षा जास्त न अडकण्याचे भान स्त्रीला सतत बाळगावे लागते. यात तिचे मानसिक, शारीरिक, सामाजिक आरोग्य धोक्यात येऊ शकते.
३. एखादी पोस्ट केल्याकेल्या पुरुषवर्गाच्या फ्रेंड रिक्वेस्ट येणे, त्या स्वीकारल्यानंतर त्यांनी इनबॉक्समध्ये येऊन ओळख वाढवायला बघणे, तिच्या मोकळेपणाचा गैरफायदा घेणे, अश्लील मेसेज / क्लिप्स पाठवणे, गुड मॉर्निंग- गुडनाइट वगैरे सुरुवात करून फारशी ओळख नसतानादेखील तिच्या खासगी आयुष्यात शिरकाव करायला पाहणे, या गोष्टी घडणार हे आता गृहीत धरावे लागते. अशा वेळी फेक अकाउंट रिपोर्ट करणे, संबंधित व्यक्तीला अनफ्रेंड/ ब्लॉक करणे, वेळप्रसंगी सायबर सेलची मदत घेऊन अशा प्रवृत्तींना चाप लावणे, हे स्त्री लेखिकांना जाणीवपूर्वक करावे लागते.
४. या माध्यमांवर स्वलेखनाचे हक्क सुरक्षित राहण्याचा कायदेशीर ठोस मार्ग उपलब्ध नाही. माझ्या एका मैत्रिणीने लिहिलेली कथा १० वेगवेगळ्या अकाउंट / पेजवरून तिच्या नावाशिवाय शेअर झाली. मैत्रीण ते रिपोर्ट करण्याखेरीज काही करू शकली नाही. अकाउंट रिपोर्ट करण्याच्या वेळात ती पोस्ट अजून २० ठिकाणी शेअर झाली. कायदे असले, तरी ते अजून मजबूत नाहीत; पण त्याचे ज्ञान असणे गरजेचे आहे.
५. 'मैं तुम्हे लाइक दूंगी, तुम मुझे कंमेंट दो,' अशा स्वरूपाची देवाणघेवाण हा घातक प्रकार. हे फक्त माध्यम आहे हे विसरून, ते शस्त्र म्हणून वापरले जाते आणि खासगी गोष्टी चव्हाट्यावर येतात. यात बघ्याची भूमिका घेणारे असतात तसेच दोन्ही बाजूनी बोलणारेही असतात.
आभासी जगातले व्यक्त होणे आणि खासगी आयुष्यातले वागणे, यातील सीमारेषा धूसर होऊ न देणे, हे स्त्रियांच्या बाबतीत जास्त आव्हानात्मक ठरते. ही सगळी आव्हाने पेलून येत्या काळात स्त्रिया जास्तीत जास्त वेगवेगळ्या विषयांवर व्यक्त होत राहतील आणि अशी नवनवीन माध्यमे त्यांना खुणावत राहतील हे निश्चित.
- नेहा लिमये
(पूर्वप्रसिद्धी :- महाराष्ट्र टाइम्स - मैफल पुरवणी - १३ एप्रिल २०१८)
https://maharashtratimes.indiatimes.com/lifestyle-news/relationships/the-thing-to-write-online/articleshow/63739217.cms
